توحید افعالی از دیدگاه ابن عربی و امام محمد غزالی

توحید افعالی یکی از مهم ترین مسائل مربوط به حوزه افعال الهی است که همواره محل اختلاف نظر بوده است . عرفاء ، اشاعره و امامیه از طرفداران این ایده و معتزله و قدریه از مخالفان آن بوده اند .در این تحقیق ، موضوع مذکور در آثار دو تن از متفکران بزرگ ، یعنی ابن عربی به عنوان مهم ترین عارف جهان اسلام و امام محمد غزالی به عنوان یکی از مشهور ترین متکلمان اشعری و طرفداران عرفان ، مورد بررسی قرار گرفته است .نگارنده پس از بررسی آثار این بزرگان به این نتیجه رسید که هر دوی آنها وجود اثر و فاعلیت را در کلیه مخلوقات نفی می کنند ؛ جدای از این مشابهت ، ابن عربی ابتدا وجود کثرات و سپس فاعلیت و تاثیر را از آنها نفی می کند ، اما غزالی تنها به انکار فاعلیت و اثر از آنان اکتفا نموده است . از این رو آنها تعاریف مختلفی از توحید افعالی ارائه می کنند . در فصل اول ، سعی بر بازگویی مسائل کلی ، تعاریف مختلف و دیدگاه های گوناگون متفکران در باب توحید افعالی است ؛ در فصل دوم مبانی این موضوع از دیدگاه این دو متفکر مورد بررسی قرار می گیرد . غزالی مانند سایر اشاعره تنها اطلاق قدرت ، علم و اراده الهی را به عنوان مبانی توحید افعالی می پذیرد . ابن عربی نیز این مبانی را می پذیرد اما مهم ترین اصول فکری وی ، « وحدت وجود » و « حاکمیت اسماء الهی » ، است که البته غزالی این اصول را نمی پذیرد ؛ زیرا او وجود کثرات را نفی نمی کند و معتقد به وحدت وجود ابن عربی نیست . از سوی دیگر غزالی قائل به حاکمیت « عادت الله » است و نه « اسماء الله » . در فصل سوم ، دلائل مختلف ارائه شده توسط آنها و ارزش هر یک از این ادله برای اثبات موضوع ، مورد بررسی قرار می گیرد ؛ نهایتا در فصل چهارم به مهم ترین آثار کلامی ، فلسفی ، منطقی ، اخلاقی و اجتماعی بحث توحید افعالی از دیدگاه ابن عربی و غزالی پرداخته می شود.